– i «Norsk Pedagogisk Tidsskrift» for 1934, utgitt av «Noregs pedagogiske Landslag» på Hamar; gjennom denne minneartikkelen blir vi – selv om denne er forfattet lenge etter at Peder Soelvold levde – tilbudt et veldig interessant innblikk i 1830- og 40-årenes kulturelle og politiske kamp innen styrende og samfunnsmessige engasjerte kretser, ikke minst blandt skriveføre og bladfolk;
– og med tanke på «borgerskolen»s ståsted er slike presentasjoner viktige for forståelsen av den kristne tros posisjon i krysningsfeltet mellom den personlige frihet, som enkelte ville hevde var helt uten grenser, og de rammer som et grunnleggende sett «begrenset» menneskeliv er ment å leve best innenfor.
Og selv om den virkelige «kulturelle» kamp først oppstod et par tiår senere med kraft, var den strid Peder Soelvold selv som person stod i og eksponerte, innvarslende for det som i stadig større grad opptok den almenne befolkning utover det ganske land – retten til personlig frihet til å tro og mene og praktisere etter både egne og gudgitte prinsipper; les artikkelen i tidsskriftet her :
Av dr. phil. Torstein Høverstad.
(Um Soelvold brann det upp tvo ferdigo manuskript. Um noko av dei blir skrive um att og kjem ut som bøker, får tida syna. Dette vesle foredraget [i Kringkastinga] vart berga. Hjortbu, Voksenlia, 3/6 1934).
Peder Pedersøn Soelvold er husmannsgut, og fødd 15de juli 1799 på Soelvold i Eidsbygda, Holla i Telemark. Både på fars- og morssida har han gåverikt folk å ættast på.
Hjå fars-folket finn ein sjølvstendetrong, skarp intelligens, framifrå minne og traust arbeidshug; på mors-sida eit makelaust minne og rik kunstnargivnad; fleire var soleis stor-spelemenn. Morfaren, Per Gundersen, var medhjelpar og ein klok mann som åtte stor tillit i bygda; han høyrde til haugianarane.
Men den åndelege ættfaren til Peder Soelvold er presten Lauritz Bremer, som konfirmera han i 1816 og sette han, husmannsguten, fremst på kyrkjegolvet av 34 gutar; og gav honom «Udmærket god Kundskab» og «Udmærket god Opførsel»; den einaste som fekk denne utmerkjinga av 72 konfirmantar.
Bremer var danske; ein ihuga upplysningsmann, flink gardbrukar, frilynd i forkynninga, og hadde lite tilovers for Hauge-rørsla. Ikkje utan grunn såg han i henne ei politisk reising, som kanskje og kunde bli ein fåre for sambandet med Danmark.
Og det var uro nok i bygda. Ein vyrd mann som Hans Kaalstad hadde i si tid vore til Kjøpenhamn med klage over sorenskrivar Hans Lange; ho var underskrivi av 33 bønder; og det endå kongen både i 1744 og i 1771 hadde lova slike klagarar tukthus.
Og Kristian Lofthus hadde ått stor studnad i Holla; fire mann frå Holla var endå med honom på ferda til Oslo då han vart sett fast og aldri slapp laus att; han døydde på slaveriet 1799; og vart dømd til livsvarande slaveri året etter at han var daud.
Hauge-rørsla nådde Holla i 1802; naturleg nok knyter ho seg til desse eldre reisingane; ikkje utan grunn skriv difor presten Bremer, at bonden blandar politikken inn i det religiøse. Han gjorde det mistaket å melda Hauge; kom i strid med haugianarane i bygda, og fekk i 18 år (1802—20) bera all den folkjetringa som religiøs strid kan nøra.
Serleg var det arbeidet hans for skulen, og for verdsleg kunnskap haugianarane ottast; det vilde føra til rein avkristning. I 1818 sende bygdefolket klage på han, og neitta gå med på forlik. Dette seige, usårlege motstandet tok so på Bremer at han lagdest og vart aldri helsemenneske att meir; han døydde i 1820 og vart gravlagd ved kyrkja i bygda. Provsten Edvard Munch heldt gravtalen, og skulda endefram bygdefolka for at dei hadde teke livet av presten sin.
Ingen kann denne hendinga ha teke sterkare enn den unge 21 årige læråren, Peder Soelvold. I kista ligg den åndelege faren hans; han som har lært honom at folket treng åndeleg fridom, kunnskap um denne verda; og rom for sitt menneskjelege liv.
— Men burte i medhjelpar-stolen sit morfaren hans, Per Gundersen; han som var ein av dei fire underskrivarane på klaga over presten, på bygdefolket sine vegner. Frå desse tvo motstandarane — presten og medhjelparen — har Peder Soelvold fått største arven. Frå den eine det beste i upplysningstida: striden mot den religiøse trongsyna; frå den andre striden mot embættsmannen, og for bondemakta.
Tvo tidbolkar møttest framfyre denne kista og spann lagnaden åt den unge læråren, og vigde honom til strid og undergang.
Bonden som no i mannsaldrar var forma i «Pontoppidans» bilæte, vilde koma til å svika honom for hans åndelege frilynde. Og den framande overklassa måtte koma til å slå han ned so sant han reiste striden for bondemakta.
Dette er dramaet um Peder Soelvold : bondeguten som heldt fram med striden for den åndelege vidsyna til upplysningsmenn som Nannestad, Schønheyder, Wilse, Bech og heile upplysningstida. Og som på same tid er rettkomen erving etter Kaalstad, morfaren, Lofthus og heile bondefolket i den beiske striden for at bondeviljen skulde råda i Noreg. Svik Soelvold sine hugmål til eine eller båe sidone, kann han koma seg fram; blir han trugen til båe sidor må han gå til grunne.
Og Soelvold vart trugen; vart ein mann; vart slegen ned; ærelaus; og vil liva med inn i all framtid, atterreist som den han var; avdi ein mann aldri er til å slå ned; anna enn for nokre fåe år; eit hundradår eller tvo.
Soelvold var lærar ved bruksskulen hjå Aall i umlag 3 år, og der går enno ord um kor dugande lærar han var. Den nye presten heldt seg sterkt til dei konservative i bygda og ottast alt som smaka av rasjonalisme. Det er forståeleg at ein ung, radikal lærar som Soelvold fann seg mindre vel tilrette.
Dertil kjem so ættegivnaden og vitehugen som skapar uro og driv ut. Og so ber det til hovudstaden (1823). Han svalt og leid vondt. Men målet sitt hadde han klårt for seg : han vilde slå seg fram som pedagogisk forfattar.
Og kvart einaste høvet nytta han til å lesa og læra. Frå sumaren 1825 finn me han hjå Engebret Hoff i Aker, som huslærar åt sonen; her vart han buande i 10 år. Engebret Hoff var då 44 år, og ein upplyst, rettvis bonde; han vart ein trufast ven for Soelvold.
Frå 1826 til 1829 låner Soelvold bøker på Universitetsbiblioteket; i alt 49 band, for det mest reine fagbøker; mest soga og bøker um uppseding og samfundstilhøve.
Av den private boksamlinga hans finst det enno att 36 band, som han har lese grundig. Ved hjelp av desse bøkene og det han seinare skreiv, kann ein få eit pålitande bilete av den åndelege framvoksteren hans i desse åra. Ved utgangen av året 1828 står Soelvold der som ein åndeleg sjølvstendig mann med ei fast utforma uppsedingssyn, og kjensla av at han personleg har ei gjerning å gjera i norsk uppseding.
Med heile si åndelege innstilling høyrer han heime i det 18de hundradåret; dei læremeistrane som veg mest for honom er upplysningsmenn; han har gjenge i læra hjå Suhm og Schøning, Malling og Nyerup, og mange andre; som den fremste av upplysningspedagogane set han Campe; føraren som prestevelde og fordomar dreiv burt frå umbotsarbeidet hans i Brunsvig.
Frå desse menn har han teke i arv arbeidet for fridom : folkefridom og religiøs fridom; og for folkeupplysning. Og det folkeleg-nasjonale har fått nøring frå fleire av dei beste i det rike åndslivet som voks fram ved hundradårs-skiftet : frå menn som Herder og Wieland, Fichte og Pestalozzi, fram til diktarar som Atterbom. Det er i denne tida Soelvold har lært seg tysk; han les desse tyske åndshovdingane på originalmålet.
Gjenom dette boklånet møter ein tvo drag i Soelvolds sjeleliv som i stor mun avgjer hans lesnad og ikkje lite er med og formår hans lagnad : hans sterke interesse for sjølve personen, mannen som skapar soga; og hans sterke draging mot dei tragiske personlegdomane; dei store, sterke karakterane som ingenting anna enn lagnaden syntest kunna slå ned; som, kjende seg drivne av ei fortærande uro, eit kall; og som i tenesta for dette kallet kunde enda på valen, i fengslet eller i utlægda.
Denne typen synest for Soelvold jamnast stiga fram mot ein religiøs bakgrunn; meir og meir tek han faste former : ein uredd, sterk hovding i striden for ålmenn upplysning og religiøs fridom; for ålmugen imot kyrkjelege og verdslege makthavarar; tragisk avdi han tapar; men lokkande like vel avdi framtida høyrer honom til.
Det er naturleg at Soelvold fyrst freistar seg som pedagogisk forfattar og som utgjevar av ei pedagogisk tidskrift; båe tiltaka mislukkast; han er for frilynd; og mykje fyre si tid. I Aker der han bur gjer han verdfullt arbeid med å atterreisa Akers Sokneselskap og planleggja ei rekkja arbeidsuppgåvor for det; det største er vel framlegget um Akers Sparebank han er den historiske faren for denne banken.
Men det arbeidet som skulde gjera Soelvold landskjend, og trygda honom eit varande rom i norsk soga, er det politiske agitasjons-arbeidet hans frå 1831 til 1838; det som er knytt til bladet «Statsborgeren», og stortingsvala i 1832, 1835 og 1838. Det er viktugt å ha klårt fyre seg, at Peder Soelvold fyrst og framst er upplysningsmann; og vart det all sin dag; det er tilhøva i landet, ufridomen som gjer han til politisk agitator.
Det emnet Soelvold meir enn noko anna hadde sett seg inn i, var eineveldet, og striden mot dette. Det var heilt klårt for honom, at det gamle einevelde rådde strengare i Noreg etter 1814 enn fyrr.
Grunnlova stod på papiret; men heile det gamle lovverket frå eineveldet stod ved makt; og etter dei vart landet styrt. Den gamle embætts- og overklassen rådde i riksstyret, i Stortinget, i heile embættsverket; nye lover styrkte dette einevelde som denne fåmente overklassa utøvde; det var då folket sjølv, Stortinget, som gav lovene; det gamle organet for eineveldet, riksstyret, var då skuldfritt : det sette berre iverk dei lovene som det frie folket vilde ha.
Og ute i folket låg den gamle religionsupplæringa, Pontoppidan-forma, over sjelelivet i folket og nagla det fast, at embættsstandet hadde si makt frå Vårherre : «Der er ikke øvrighed uden av Gud.— Derfor, hvo de sætter sig op mod øvrigheden, setter sig op mod Guds anordning».
Den som for ålvor vilde ta upp striden mot dette eineveldet, for folkefridomen, vilde få å føra striden på breid front : mot det gamle lovverket frå eineveldet; mot riksstyret som heldt på desse lovene og styrkte dei; mot embættsmannsfleirtalet på Stortinget, mot embætts-mennene utover landet, som tidt og jamt braut norsk lov; stal or kassone; og i verste fall, fekk avskil og pensjon dersom det kom upp; og mot den vanlege religionsupplæringa som gav dette klassesamfundet sanksjon frå Vårherre.
Han kunde kalla programmet sitt For grunnlova; for folkefridom og rettferd; mot eineveldet; mot embættsveldet; innhaldet i programmet vil i alle høve vera det same. Eller som Soelvold forma det på kvart einaste no. av Statsborgeren: «Retfærdighed — Frihed — Oplysning».
Eller det same med andre ord : «Vi ville bestræbe os for at gavne Fædrenelandet ved uafladelig at efterspore grundlovsstridige og egenmægtige Foretagender, samt Alt hvad der kan have skadelig Indflydelse, saavel paa enkelte Mennesker og Indretninger i Staten, som paa det hele Statssamfund».
Det er striden mot fleirtalet på Stortinget, mot riksstyret, mot lovene frå eineveldet, mot eit embættsstand som tidt og jamt sette seg utover lov og rett, som er reist i dette programmet.
Framfyre bondesigeren i 1832 og dermed bondestortinget i 1833 går agitasjonen til «Folkebladet» åt riksråd Flor, «Ola-boka» til Neergaard, innverknad frå Wergeland, og arbeidet til Soelvold både i Statsborgeren, i valskrifta «Nogle Ord om Storthingsvalg for Lægmanden» (1832), i politiske brev, og på agitasjons-ferder rundt i landet.
Mange og mangt var med og bar fram sigeren for bondepartiet i 1832; men visst er det, at ingen arbeidde meir målmedvite og planfast enn Soelvold.
Av 96 tingmenn var det 50 nye. I ei rekkja tilfelle kom dei nye menn inn som Statsborgeren rådde til å velja : dugande skulemenn som rektorane Holmboe og Boye; frilynde kjøpmenn som Nicolai Knudtzon (Kristiansund); upplyste bønder som Neergaard, Aarflot, Ulveland, Nordhuus, Spjeldnes.
Prestane Arup og Harbitz, som han og vilde havt inn, nådde ikkje upp fyrr i 1836. Det gjev eit sant bilete av stoda, at Statsborgeren nyttår ei heil sida på å prova at greive Wedel, stortingspresidenten, formannen i valnemnda (1830) må bli kasta, avdi han «er afgjort Tilhænger af Regjeringen».
Wedel nådde ikkje eingong upp til å bli varamann.
Stortingsvalet i 1832 er den norske julirevolusjonen, imot det kongedøme og den overklassa som enno åtte samfundsmakta og tøygde seg etter meir, endå grunnlova no ein mannsalder hadde forkyndt folkefridomen.
Det trygge embættsmannsfleirtalet som hadde rådt på Stortinget heilt frå 1814, sopa denne revolusjonen burt; endåtil dei 9 Eidsvollmenn frå Stortinget i 1830; og med greive Wedel i brodden, den mannen som ber det historiske ansvaret for at far til folkesuvereniteten, Georg Sverdrup, vart stengd ute under atterslaget frametter frå 1814; det, er mest som ein lagnad i dette.
Statsborgeren gjev på det klåraste upplysning um, kva det er for tin livstype Peder Soelvold set upp som mynster. Det er embetsmannen som trufast tener folket og brenn av ihuge etter å spreida ålmenn kunnskap.
«Efter vor Anskuelse fortjener kun den Navnet «Hædersmand», der troligen i enhver Henseende opfylder sine absolute Pligter, og forresten virker til sine Medmenneskers Held så meget som hans Evner formaae og Omstændighederne tillade».
Og han har den syn, at det «er Nationen ligesaa vigtigt at blive bekjendt med sine duelige og brave Embedsmænd, som med de Lave og Slette».
Han fortel um oberstløytnant Heyerdahl, som har teke upptaket til å samla pengar og korn åt dei fatige i Høland, og prentar av namna på alle gjevarane — i alt 91 — der det er med ei rekkje embetsmenn, og ber fram ei hjarteleg takk til dei. Han har dei varmaste lovord for det offerhuga arbeidet som «Samtlige» lækjarar i Oslo la ned under kolera-farangen (1833); men «især har den udmærket brave og indsigtsfulde Brigadelæge With virket med særdeles Held og sjelden Opofrelse. Denne Mand fortjener sandelig sine Medborgeres høieste Agtelse og varmeste Tak for sine menneskekjærlige og heldbringende Opofrelser».
Og Soelvold gløymer ikkje folkelege embetsmenn som Hans Holst og Mathias Hagerup, som gjev ut praktiske lovsamlingar åt bonden, so han kann verja seg mot å bli snytt av ubljuge prokuratorar og embetsmenn, prestar likso vel som andre.
Soelvold kann bli reint harm på grådige prestar som kjem med åtak på Hagerup og Holst for sovore upplysningsarbeid, og skriva skarpt mot slike prestar og likevel slutta med desse sanne orda : «Tro dog ikke, at jeg, ifølge Ovenstaaende nødvendig maa være en Præstehader; jeg er Intet mindre; den Præst, der er, hvad han som Præst bør være, er mig den agtværdigste blandt alle Embedsmænd i Staten; han besidder min uindskrænkede Høiagtelse; for ham nærer jeg den dybeste Ærbødighed».
Aldri har Soelvold skrive sannare ord enn desse. Presten som den offerhuga føraren i arbeidet for folkeupplysning er hans ideal; han som i gode og vonde dagar er ein far for bygda. Snart heiter han «den duelige Stub» og er prest i Veøy; snart Andreas Frederik Weidemann i Hoff, andre tider Niels Schultz i Trondheim; eller gamle Støren i Nes i Hallingdal : han er vensam og hjelpsam mot alle med råd og dåd; ein mild far for ungdomen, ein velgjerdsmann mot dei fatige, ein ven mot alle.
Jamt tek han ikkje ein skilling av fatigfolk for kyrkjelege forretningar, og ofte slepp dei betala forliksavgift til honom når han er forliksdomar. Sidan fatigdomen tok slik overhand, har han mist mykje av innkoma si; men aldri han har panta nokon.
«Det voro gjilt o ha ein slik Præsteman». Det er Weidemann Soelvold teiknar soleis. Og der er gamle Støren som både i Eidsberg og Nes (Hallingdal) hadde teke seg so av folket: «Gud velsigne’n gamle Støren! Honom skal me æra aa beda Godt før saa lenje han lever. Han ha konfirmera mæ, aa lært mæ mykje Godt, som æ ha Nytte ta te æ døier. Ringerikingadn veit ikje kaa lykkeli dei æ som ha slik Præst»;
me visste det heller ikkje so lenge me hadde han; for me har berre havt gode prestar so lenge nokon kann minnast. Eg minnest berre Støren eg; «han va ein go Lærar. Gud velsigne ‘n derfor». — Soelvold legg desse orda i munnen på ein halling; men dei er skrivne ut or hans eigi sjæl, og rømer både ungdomsminne frå Holla og den mogne manns livssyn.
Og det er han sjølv som talar, når han let solungen svara : «Ja, Gud velsigne Præsten Weidemann tillige, og alle Præster, der ere hvad de bør være, der ere sande Folkelærere !»
At domane til Soelvold er ærlege og fullt pålitande let seg prova gong på gong frå andre sikre kjeldor. Og sovome embættsmenn er bonden veltent med som førarar, både heime i bygdene og i Stortinget. «Aldrig ville vi betænke os paa at vælge Embedsmænd, naar vi havde, om end og blot Een i hvert amt som Høiesteretsadvokat Hielm, provst Dahl eller Sorenskriver Borchsenius; men saadanne mænd finde vi ikke lettelig ! Giv Krohgs og Schultz’s Aand besjele Enhver, der paa det syvende ordentlige Storthing (1833) skal repræsentere den norske Nation».
Med heile si sjel gjekk Soelvold upp i agitasjonen for frigjeringa av bondesamfundet, og miste alt i denne striden : velferd, liv, æra.. Han vilde ikkje vore eit menneskje um ikkje denne kampstoda hadde verka på han, og farga domen hans um politikarar.
Hans «Bedømmelse over Kongeriget Norges syvende Storthings Personale» er soleis ei agitasjonsskrift i ein beisk politisk valstrid, for bondeopposisjonen, mot embættsklassen (1835).
Like vel må ein i hovudsaka gjeva Soelvold rett i domen om desse tingmennene. Domane um embættsmenn som rektorane Boye og Holmboe, prestane Bull, Castberg, v. d. Lippe og Riddervold, byfut Christensen, sorenskrivar V. Falsen, advokat Jonas Anton Hielm, assessor P. Holst, advokat Sørenssen og premierløitnant Øvergaard, syner alt anna enri trongsyn.
Kor finn ein vel ei politisk valskrift som skildrar ein politisk motstandar meir rettvist enn det bilætet Soelvold gjev av sorenskriver Valentin Falsen : «— — — en Mand af ualmindelig Forretningsdyktighed, Kundskaber og Evner, og, som Følge heraf, en særdeles duelig Repræsentant. Rigtignok har han paa Stortinget viist sig som en erklært Royalist, men tillige som en ærlig, retskaffen Mand, Ifølge de Grundsætninger, han offentlig har bekjendt sig til, bekjæmpede han paa sidste Storthing hine saa ofte omskrevne Forslag til Formandskabslove, Delings- og Skyldsætningslov, samt Tillæg til Forligelsesloven. Men da hans Anskuelser ikke vandt Pluralitet, bestræbte han sig ærligen for at bringe disse Bestemmelser for Storthingsbeslutningerne i orden og Harmonie efter de Grundsætninger, hvorpaa de ere byggede. — Saa længe hans Sundhed og øvrige Omstændigheder tillade det, bør man ønske at kunne tælle denne Mand blandt Nationens Repræsentanter».
Og tek ein fyre seg domane hans um ei rekkja av bondetingmennene, lyt ei pålitande gransking sanna dei; slike som Aarvig, Fauchald, Grønningsæter, Haagenstad, Lund, Lars Jensen, Neergaard, Nøstvig, Sigbjørnsen, Sæter og Ueland.
Men rundt i landet sat det no altfor mange embættsmenn av ein heilt annan type enn Støren og Falsen. Slike som ikkje berre forsømde si plikt, men endefram braut norsk lov.
Og i sjølve riksstyringa synte det seg ein stendig vilje til å jamna over når embættsmennene misfor seg. Daning, kjennskap, venskap og skyldskap batt ihop denne rådande overklassen, som no utøvde det gamle eineveldet tryggare enn fyrr, i kraft av det gamle lovverket frå 17de og 18de hundradåret, og sitt fleirtal i Stortinget, og utan nokon otte for at ein einvaldskonge lenger kunde gripa inn.
Eidsvolls-verket hadde i fyrste umgang vorte ein fridom for overklassen til sterkare klassevelde. Her slo Soelvold til. Aldrig skal Statsborgeren undlade at tale Sandhedens og Frimodighedens djerve Sprog mod enhver, der mig bekjendt træder Retfærdighed og Frihed for nære, uanseet i hvilken Stilling han staar blandt sine Medborgere».
So går han laus på embættsmennene som er i kassemangel, på klassedomstolane, på riksmaktene som gjev slike embættsmenn pensjon eller betre embætte. For Soelvold er spursmålet klårt : Det skulde og måtte bli likskap for lova.
Ein embættsmann som braut lova, måtte få straff, ikkje pensjon; elles var det uråd halda uppe fridomen og moralen. Og det var ingen annan veg som førde fram, enn den : å namngjeva slike embættsmenn i Statsborgeren.
«Det maa altid for Staten og det Heles Bestyrelse være gavnligt, at virkelige Feil og Vildfarelser i Embedsmændenes Fremgangsmaade blive paaseede og paatalte».
Soelvold visste mykje vel, kor fårleg denne vegen var; difor innprentar han gong på gong sine heimelsmenn at dei må hava saklege misgjerningar å halde seg til. «Redaktionen kan naturligvis ikke lide for andres Letsindighed eller Overilelse, og det er den ikke muligt at kunne undersøke ethvert Faktum på selve Stedet, men maa lade sig nøie med Andres Beretninger, naar de som sagt ere forsynede med tilstrækkelig Hjemmel. Hvo som er letsindig eller kaad nok til at ville meddele Redaktionen ugrundede eller ubeviislige Beskyldninger mod Nogen, maa takke sig selv for Følgerne».
Soelvold freista då og etter evna å røkja etter um skuldingane var sanne. Kom noko inn som hein fann var urett, var han ikkje redd for å gjeva vedkomande uppreising. Han innprentar gong på gong, at folk må ikkje koma til Statsborgeren med laust slarv; namna på innsendarane vil bli uppgjevne i retten dersom det blir naudsynleg. «Nødvendigt er det, naar en Indsender befindes at have angivet et falskt eller ubevisligt Faktum».
Det var ei hardhendt tilsyn Soelvold hadde organisera. Frå eit tilstand nærsagt utan tilsyn og kontroll hadde embættsstandet med eit slag vorte heilt utrygt. Men det er lett å sjå at bladet øvde sin store verknad på meir enn ein måte. Embetsmennene vart varsamare; og Stortinget tok til å ta mykje strengare på slike ting.
Fram gjenom 1830-åra vart det mykje vandare for embetsmenn som var i kassemangel å få pensjon enn fyrr. Riksstyret vilde gjeva dei som fyrr, men pensjonsnemnda strauk rett mange og hevda same synsmåtane som Statsborgeren. Dette er noko nytt. Og jamfører ein Statsborgeren og pensjonslistone, vil ein finna at fleire av dei embættsmenn som Stortinget neittar pensjon, høyrer til dei som Statsborgeren hadde drege fram.
Det er velkjent, at den rådande overklassen såg bondefleirtalet i 1833 som ein fåre for kulturen i landet. Og med full grunn vende harmen seg mot bladstyrar Soelvold.
I mars 1834 tok riksstyret frå Statsborgeren retten til portonedslag; og utan denne vilde det ikkje vera råd halda uppe noko blad. I paragraf 100 av grunnlova stod det nok, at det skulde vera ålmenn prentefridom i Noreg; men radt til 1836 tolka riksstyret denne paragrafen soleis, at han galdt for utlandet, ikkje for Noreg; for norske blad og tidsskrifter galdt dei gamle strenge kongebod frå eineveldet; og dei var — med fåe ord sagt — soleis at riksstyret måtte gjeva løyve til å skipa og senda ut eit blad, og kunde slå det ned når det vilde; og riksstyret hadde nytta denne makta til å slå ned all opposisjon i pressa.
Å få Stortinget til å gjenomføra prentefridomen, var difor for Soelvold eit av dei viktugaste krava; utan fri presse ingen folkefridom.
Det var under valstriden i 1835 at Soelvold vart slegen ned, av sladderen, presseåtaka og av domstolane. Bak presseåtaka stod serleg tvo unge menn, som båe vilde fram, og gjerne vilde ha tak i Statsborgeren; og som namnlaust kom med dei verste insinuasjonane mot Soelvold; som til dømes denne: «Indsenderen er beredt paa at bevise, at der eksisterer Rygter, som tillægge P. P. Soelvold saadanne Forbrydelser, at hvis de vare paatalte og juridisk beviste, maatte han vandre i Tugthuset».
Les ein dette lange, namnlause uppropet «Til Agershuus Amts Valgmænd», finn ein ingen ting utover rein, slimut sladder, i so vondkyndt form som råd er. Dagen etter var Soelvold dømd som tre-marks-mann, d. v. s. ærelaus; og nokre dagar etter fekk han ein ny dom for æreløysa; vart dømd som tre-marks-mann, som det heiter.
Den som var tre-marks mann, var utanfor lova, ein paria. Han er ærelaus, kann ikkje vera vitne, verja, få borgarbrev, ha noko tillitsyrke, ikkje føra sak til å verja æra si, kva som blir sagt eller gjort mot honom. Døyr han, kann ikkje presten preika over han, og ikkje kasta jord på han; for Gud og menneskje skal han vera utstøytt.
Denne paragrafen hadde upphavet sitt i dei gamle danske landskapslovene og galdt for ransmenn: å bøta 3 mark sylv, og lida denne store æreløysa; her var brot, d. e. ran, bøter, d. e. 3 merker sylv, og ærestapet, d. e. ut or alt samband både med Gud og menneskje, i samsvar.
Denne paragrafen var komen med i landslova frå eineveldet; han vart graven fram til å slå ned Lofthus, og no Soelvold. Korkje amtmannen i Akershus eller Justisdepartementet visste kva dei skulde legg ja i tre-marksdomen; fleirtalet i det juridiske fakultetet kom då med ei utgreiding som er eit vidunder av tolking, og slo fast at tremarks-bota skulde svara til 48 skilling eller tvo dagar vatn og brød; til ei so liti bot skulde altso svara ei so stor æreløysa.
Denne domen over Soelvold — 48 skilling og æreløysa — er ein karrikatur, som berre kann bli til når klassestriden er serleg kvass. Men dei som skreiv denne fråsegna, segjer med reine ord, at bøter i pengar må det vera, elles blir tilleggsdomen, d, e. æreløysa, ulovleg; og det var denne æreløysa det galdt um halda på; dermed var Soelvold sett utanfor i den politiske striden.
Men domane var i seg sjølv ulovlege. Jonas Anton Hielm tok seg av sakene til Soelvold, og båe domane for æreløysa vart avtekne, den eine i 1836 og den andre i 1840; men i båe høve skulde Soelvold beia alle sakskostnadene ved alle rettane. Det hefter soleis ingen dom for æreløysa på Soelvold; men desse sakene og mange fleire la over honom ei endelaus byrd av bøter; dei dreiv honom burt frå hans yrke, sende honom i fengsel, på Mangelsgården, fatigkassa, sjukehuset og i ei for tidleg grav.
I åra 1835—40 var soleis Peder Soelvold under den æreløysa som domstolen la på han i 1835. At denne ærelause, utstøytte mannen i 1838 kunde gå igang med eit nytt blad, «Fædrelandsvennen», og med dobbelt so mange tingarar som Statsborgeren hadde havt i si beste tid, er eit karsstykke som norsk pressesoga knapt kjenner make til. Og han styrer det so klokt og varsamt at det er uråd koma honom tillivs for det.
Men valstriden fyrebur han so klokt og langsynt gjenom kvart einaste nr., at reaksjonen var heilt klår over fåren for eit nytt bondefleirtal, dersom ikkje Soelvold vart stoppa.
Til all lukka stod det att tvo domar frå 1835, i alt 80 spd. i bøter som han ikkje hadde sete på vatn og brød for. Etter ein høgsterettsdom frå 1833 var slike bøter foraldra på år og dag. Både Justisdepartementet og regjeringsadvokaten var mykje harme for denne høgsterettsdomen; men dei kom utanum han ved å grava fram eit gamalt kongebrev frå 1741, og lata Oslo fatigkasse søkja kongen um å få uppattnyingsdom på desse 80 spd.
Kyrkjedepartement og Justisdepartement arbeidde saman best dei vann, Oslo fatigkasse fekk fri sakførsla, domen vart nya uppatt, og Soelvold fekk 12 spd. til i nye sakskostnader, tilsaman 92 spd. å sit ja på vatn og brød for; alt han åtte og hadde, hadde domstolane fyrr teke frå han i bøter. Det siste Soelvold synest ha prenta fyrr han no rømde, er det 10de flygebladet til Wergeland, det som er vigt minnet til Lofthus.
Det er sitt eige ettermæle han skriv med desse wergelandske orda um Lofthus : «Han udsatte sig modigen for de Magthavendes Forfølgelser og da han bukkede under derfor saa staar i Ham for vore Øine en Person af det Slags Fortjenester, som et Folk aldrig pleier glemme, men som meget ofte heller ikke erholder nogen anden Belønning, end Erindringen efter Døden».
Dette 10de flygebladet til Wergeland kom ut 17 de mai 1838 og er burtkome, og finst no berre avprenta her i Fædrelandsvennen. Det blir samstundes den siste helsinga frå bladstyraren Soelvold.
Bladet hans turkar inn; og bøndene misser fleirtalet ved valet.
Soelvold rømer som fyrr til venen sin, Niels Atneosen, son til den gåverike Halvor Atneosen av Evenstad-ætta. Her hadde Soelvold ein trygg heim, til Nordre Østerdalen fekk ny fut, Jens Obel Praem.
Han sytte for at Soelvold i 1840 etter ordre frå Oslo vart send dit til å sona bøtene sine; at dei å nyo var foraldra, og at det soleis var ulovleg setja han fast, synest ikkje ha spela nokor rolle.
Straks Soelvold kom ut att for han attende og vart verande på Atneosen til 1845. I denne tida planta han den store hagen der, i lange tider største hagen, i snart hundrad år den største i Nordre Østerdalen. Han kjøpte gard og, Modalen i Sollia, og synest ha vore trulova med syster til Niels Atneosen, Karen, som fyrr hadde vore gift til Skramstad i Løten; i ei rettssak er han uppgjeven som verja for henne og sonen hennar, Herman Atneosen, den kjende ordføraren og klokkaren i Stor-Elvdal.
Politisk interessera er Soelvold som fyrr; det ser me av brev frå han. So har det hendt noko som ligg i myrker, enno : Soelvold er i Oslo 1845; hans fårlegaste motmann, Fougstad, er just vorten politimeister; han sender Soelvold på Mangelsgården; her sit han riv ull og fillor til i mars 1846; då hentar fatigkassa i Aker han og set han ut på lægd; han svalt og leid vondt, fraus og fekk koldbrand og døydde 5te mars 1847; motmennene hans rådde då for fatigstyret; dei leigde han inn hjå ein mann uppe på Galgeberget, den gamle rettarstaden. Motstandarane hadde i valstriden skildra han som ein brotsmann mot land og folk; som «en med Tryllekraft begavet Klapper-Slange»; og kome med framlegg um skotpengar til dei namnlause menn som hadde avliva han; ikkje under at han hamna på Galgeberget.
Men i arkivet på Atneosen er alt frå den tida Soelvold var der burtkome; for tida fyrr og etter finst alt. Soelvold kann ikkje ha gjort dette, Niels Atneosen heller ikkje; og sonen Håkon heller ikkje; um Soelvold hadde teke med sine papir, vilde då papira til Niels vore att; um Niels eller Håkon vilde øydelagt papira etter Soelvold, vilde då papira til Niels Atneosen vore att.
Her synest ha vore uvenlege hender som skulde rasera noko; og som har teke so ein skulde vera sikker.
Soelvold rekna sjølv med at soga skulde gjeva honom uppreising. I 1835 skreiv han soleis um dei tvo domane for æreløysa : Vil ikkje riket sjølv greida med å ta burt desse tvo ulovlege og urettvise domane, «saa er jeg beredt til at være Offer for mine Grundsætninger, overbeviist om at en retfærdig Fremtid vil frikjende mig».
Det er enno mangt i soga um Peder Soelvold som er lite kjent. So mykje kann ei segja at granskinga kjenner i dag ingen umoral som skjemmer Soelvolds liv; ho har ikkje eingong noko grunnlag for ein mistanke i so måte; alt motmennene namnlaust nytta i striden, løyser seg upp i slarv.
Soelvold fall som eit offer for motstandet mot det programmet Statsborgeren og Fædrelandsvennen reiste. Dette programmet var det som det norske folket trong : politisk, økonomisk, sosialt, nasjonalt og ålment og kulturelt.
Um Soelvold sjølv veit vi i dag ikkje so lite. Han var uvanleg gåverik, åtte eit framifrå minne, eit sjeldsynt initiativ, ein utsliteleg arbeidshug, og ei arbeidskraft som einast dauden kunde vinna på.
Han åtte ein brennande vitehug, og sat inne med store kunnskapar, serleg i soga, lovkunna, norsk landkunna, politikk og bokheim. I kunnskapun i skule- og uppsedingsspursmål stod han millom dei fremste i landet. Menneskjeleg og religiøst var han ei frilynd ånd. I syn på det samla norske kulturlivet var han sterkt nasjonal, like mykje anten det galdt økonomiske spursmål som arbeidsliv og toll, eller emne som mål og utdaning.
Han var måtehalden i mat og drykk, og åtvara jamt mot drykken; all luksus i mat og klæde hata han; sjølv bruka han minst mogleg. Han spør aldri um lov; sjølv er han far for sine idear, og set dei straks ut i livet, med den trua som er hovdingskapen sitt adelsbrev.
Han er birkebeinaren sin merkesmann i striden mot dei stormenn som hadde sett seg på sjølve kongsstolen; slegen ned av desse same stormenn; av det gamle lovverket; og av det åndelege trongsynet i bondefolket; det som sat på Stortinget og vakte over «Pontoppidan» i 1836 då bonden skulde ha vakt over Soelvold.
Den som for lite kjenner den sorgsame soga um Soelvold, vil naturleg spyrja : Er det mogleg at ein fyregangsmann soleis kann bli sviken av alle ?
Soga syner ofte nok at det hender. Maktsjuke, misunning, religiøs trongsyn, vondskap og veikskap, og so slarvet i alle slimute former, er fårlege makter og middel.
Å slåst mot desse maktene er som å strida mot skuggar, sa ein annan mann mange hundrad år fyrr, då han vart slegen ned.
«Det er dette hatet, denne stendige baktalinga, det uansvarlege slarvet som feller meg; det har felt so mange gode menn fyrr; det er nok ingen fåre for at eg blir den siste».
Det var austlandsbøndene som stod nærast Soelvold; tingmennene frå Vest- og Sørlandet låg meir under for trongsyna. Det er soleis naturleg nok at det er ein storbonde frå Østerdalen som gjev han hus og heim; og at det er til ein storbonde frå Gudbrandsdalen dei siste orda er skrivne som i dag er kjende frå Soelvold; til John Harildstad (1842) :
«Modtag herved min hjerteligste Tak for de mangfoldige Venskabsbeviser og den ubetalelige Godhed, som du ved saa mange Leiligheder har viist mig. Om Skjebnen ingensinde vil være mig saa gunstig, at jeg ved Handling kan vise mig taknemmelig for din mod mig udviste Ædelmodighed, saa tør jeg dog forsikre at Erkjendtlighedsfølelsen derfor aldrig vil uddø af mit Hjerte».
Åtte-ni år fyrr hadde han skrive til Harildstad : «Jeg har saare mange fiender, saare mange Bagtalere. Ærlighed varer længst, og det haaber jeg Du skal erfare med Hensyn til mig, især naar Bagtalelsens Storm har lagt sig. Jeg ved nu at Du har hørt mange Bagvaskelser mod mig i den senere Tid, men Eftertiden skal lære dig, hvem jeg er. — -— Aller mest smerter det mig at vide mig skammeligen skuffet af folk som jeg dessværre har havt stor tillid til».
Idag, hundrad år etterpå, kann ettertida melda frå til John Harildstad kven Peder Soelvold, var; og leggja til : Breva til Soelvold lyser idag som ærekrans over livet ditt; og aukar æra for Gudbrandsdalen.
Og hundrad år er heller stutt tid i sjelelivet til ein mann, og eit folk. Det er berre tankelause folk som trur, at livet deira varer berre dei fåe åra dei personleg står i våronna.